Dowladda Soomaaliya: Dib-u-dhis, Horumar, iyo Himilo Qaran

                                                                 Hordhac

Soomaaliya waa dal leh taariikh fac weyn, dad adkaysi badan, iyo himilo qaran oo weli u taagan hanashada nabad buuxda iyo horumar waara. Inkastoo dalku soo maray burbur iyo dagaallo sokeeye muddo dheer ah, haddana dadaallada dib-u-dhiska dowladda Soomaaliya waxay hadda u muuqdaan kuwo rajo leh, iyadoo la arko isbeddel dhab ah oo ku wajahan xasilooni siyaasadeed iyo horumar dhaqaale.

Maqaalkani wuxuu diiradda saaraya qaab-dhismeedka dowladda Soomaaliya, horumarka laga gaaray tan iyo dib-u-qarxintii 1991-kii, caqabadaha horyaalla, iyo fursadaha laga faa’iidaysan karo si loo gaaro qaran xasiloon oo horumaray.

1. Taariikh Kooban oo Dowladnimo

Dowladnimada Soomaaliya waxay si rasmi ah u bilaabatay 1-dii Luulyo 1960, markii labada gobol ee Waqooyi iyo Koonfur ay midoobeen si ay u sameeyaan Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya. Xornimadaas ka dib, waxaa la dhisay dowlad dimoqraadi ah, iyadoo 1967 la doortay madaxweyne cusub, Aadan Cabdulle Cusmaan, oo ahaa madaxweynihii ugu horreeyay ee si dimoqraadi ah loogu wareejiyo xilka.

Laakiin 1969, waxaa dhacay afgambi ay hogaaminayeen milatariga, waxaana xukunka la wareegay Jeneraal Maxamed Siyaad Barre. Xilligii Barre, Soomaaliya waxay la kulantay isbeddello ballaaran oo ay ka mid yihiin hab-maamuusyo siyaasi ah oo u eg kuwa Shuuciyadda, waxbarasho bilaash ah, iyo nidaam dawladeed xooggan.

Dabayaaqadii 1980-meeyadii, dowladdaasi waxay la kulantay cadaadis badan, waxaana ugu dambeyntii burburtay 1991-dii, taasoo dhalisay dagaallo sokeeye oo waqti dheer socday.

2. Dowlad-dhiska Cusub ee Federaalka

Ka dib muddo dheer oo ay jirto fawdo iyo kala dambeyn la’aan, waxaa la sameeyay dadaallo caalami ah iyo kuwo gudaha ah oo lagu dhisayo dowlad rasmi ah. Sanadkii 2000, waxaa la aas aasay dowladdii ku meel gaarka ahayd ee Carta (Jabuuti), taas oo markii dambe horseeday dowladihii kala dambeeyay ilaa la gaaray 2012.

Sanadkii 2012, Soomaaliya waxay yeelatay dowlad rasmi ah oo federaal ah kadib 21 sano. Waxaa la sameeyay baarlamaan cusub, dastuur ku meel gaar ah, iyo madax cusub oo si rasmi ah loo doortay. Qaab-dhismeedka dowladda hadda waa mid federaal ah, taasoo ka dhigan in gobolladu helaan xornimo siyaasadeed oo ay maamulaan arrimahooda gudaha, iyadoo weliba dowladda dhexe ay leedahay awoodaha guud ee dalka.

3. Qaab-dhismeedka Dowladda Federaalka

Dowladda Federaalka Soomaaliya waxay ka kooban tahay:

a) Madaxweynaha Jamhuuriyadda

Madaxweynaha waa madaxa qaranka, wuxuuna leeyahay awoodaha sare ee magacaabista ra’iisul wasaaraha, u matala dowladda dibadda, iyo hagidda guud ee siyaasadda dalka.

b) Ra’iisul Wasaaraha iyo Golaha Wasiirrada

Ra’iisul wasaaruhu waa madaxa xukuumadda wuxuuna magacaabaa golaha wasiirrada oo ay ansixiyaan baarlamaanka. Golaha wasiirrada ayaa masuul ka ah fulinta siyaasadaha dowladda, horumarinta adeegyada bulshada, iyo xasilinta ammaanka.

c) Baarlamaanka Federaalka

Baarlamaanka wuxuu ka kooban yahay labada aqal:

  • Aqalka Sare: oo matala dowlad-goboleedyada

  • Golaha Shacabka: oo matala shacabka guud

Baarlamaanku wuxuu ansixiyaa sharciyada, kormeerayaa xukuumadda, wuxuuna leeyahay awooda inuu kalsoonida kala laabto wasiir ama xukuumad dhan.

d) Garsoorka

Garsoorka Soomaaliya waa hay’ad madaxbannaan, inkastoo uu wali wajahayo caqabado badan oo ku saabsan madax-bannaani dhab ah iyo hufnaan.

4. Dowlad-goboleedyada iyo Federalism-ka

Soomaaliya waxay hadda leedahay dhowr dowlad-goboleed oo hoostaga dowladda dhexe. Waxaa ka mid ah:

  • Puntland

  • Galmudug

  • Jubbaland

  • Koonfur Galbeed

  • Hirshabelle

  • Gobolka Banaadir (oo aan weli helin dowlad-goboleed rasmi ah)

  • Somaliland (oo isku dayday inay gooni isu taagto, balse aan helin aqoonsi caalami ah)

Qaabka federaalka ah wuxuu leeyahay faa’iidooyin sida awood qeybsi, maamul u dhow dadka, iyo horumar degmo kasta gaari karo. Si kastaba ha ahaatee, khilaafyo siyaasadeed oo u dhexeeya dowladda dhexe iyo maamul goboleedyada ayaa ah caqabad joogto ah.

5. Horumaradii La Gaaray

Dowladda Soomaaliya, inkastoo ay jiraan caqabado, haddana horumaro muuqda ayaa laga sameeyay dhawr meelood:

  • Amniga: Ciidanka Xoogga Dalka iyo ATMIS (oo beddelay AMISOM) waxay si joogto ah ula dagaallamayaan Al-Shabaab, waxayna xoreeyeen dhul ballaaran.

  • Maaliyadda: Waxaa la hirgaliyay nidaam lacag ururin iyo xisaab celin ah, iyadoo lagu guuleystay in mushaaraadka shaqaalaha dawladda loo maro bangiyada.

  • Dibloomaasiyadda: Soomaaliya waxay dib u bilowday xiriirka caalamiga ah, safaarado cusub ayaa furmay, dalal badanna waxay dib u fureen xiriirkooda.

  • Waxbarashada iyo Caafimaadka: Inkastoo adeegyada ay yihiin kuwo liita marka loo eego caalamka, haddana horumar ayaa laga sameeyay, gaar ahaan dhanka waxbarashada hoose iyo adeegyada caafimaadka aasaasiga ah.

6. Caqabadaha Dowladda Soomaaliya

Waxaa jira caqabado culus oo hor taagan horumarka dowladda:

  • Amni darrada iyo Al-Shabaab: Xoogagga argagixisada waxay weli halis weyn ku yihiin amniga gudaha.

  • Khayraadka iyo maaliyadda: Dhaqaalaha Soomaaliya wali wuu liitaa, taageerada caalamkuna waa mid muhiim u ah socodsiinta howlaha dowliga ah.

  • Musuqmaasuqa: Soomaaliya waxa ay weli ku jirtaa liiska dalalka ugu musuqmaasuqa badan caalamka.

  • Kala fogaanshaha siyaasadeed: Khilaafyada u dhexeeya madaxda dowladda dhexe iyo maamul-goboleedyada ayaa sababa dib-u-dhac siyaasadeed.

  • Dastuurka: Dastuurka federaalka ah wali waa mid ku meel gaar ah, wax ka beddel iyo dhamaystir buuxa ayaa loo baahan yahay.

7. Fursadaha iyo Mustaqbalka Soomaaliya

Inkastoo ay jiraan caqabado, haddana Soomaaliya waxay leedahay fursado badan:

  • Khayraad dabiici ah: Shidaalka, kalluunka, iyo dhul beereed ballaaran oo aan wali si buuxda loo isticmaalin.

  • Dhallinyaro tiro badan: Ku dhawaad 70% shacabka waa dhallinyaro, kuwaas oo haddii si sax ah loo maalgashado noqon kara hanti qaran.

  • Dib u heshiisiinta iyo wadahadalka: Haddii loo maro wadahadal dhab ah, waxay dalka u horseedi kartaa nabad waarta.

  • Koboca ganacsiga: Suuqa gudaha ayaa si tartiib ah u koraya, ganacsiyada yaryar iyo kuwa waaweynba waxay muujiyeen hal-abuurnimo.

Gunaanad

 waxaa qormadaan kuusodiyaariyay ganacsade business man Abshir mohamud ugu dambeyn gunta iyo gabagabada waxaan kaa codsanayaa inaa ilawadaagto wixii talo ganacsi ee aad heyso si aan uga faaideyo bulshada ubaahan talooyin ganacsi

Dowladda Soomaaliya waxay ku jirtaa marxalad dib u dhis ah, mid leh caqabado badan balse sidoo kale leh rajo iyo fursado waaweyn. Waxa ay u baahan tahay waa hoggaan daacad ah, taageero shacabka, iyo iskaashi dhab ah oo dhexmara dhammaan hay’adaha dowladda, maamul-goboleedyada, iyo bulshada rayidka.

Inkastoo socdaalka dowlad-dhiska Soomaaliya uu dheeryahay, waxaa la dhihi karaa waddanku wuxuu u socdaa dhinaca saxda ah. Waa mas’uuliyad saaran dhammaan shacabka Soomaaliyeed in la taageero nabadda, la dhiirrigeliyo wadajirka, lana dhiso qaran loo dhan yahay.

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

Ganacsiga Soomaaliya iyo Caqabadaha Heysta

Image
  Hordhac Ganacsiga somalia Ganacsigu waa laf-dhabarka dhaqaalaha Soomaaliya, wuxuuna door muhiim ah ka ciyaaraa horumarinta bulshada iyo koboca dhaqaalaha. Soomaaliya waxay leedahay fursado badan oo ganacsi, iyadoo ay ka faa'iideysanayaan ganacsatada gudaha iyo kuwa caalamiga ah. Si kastaba ha ahaatee, ganacsiga Soomaaliya wuxuu la kulmaa caqabado badan oo saameyn ku yeesha horumarkiisa iyo kobociisa. Qormadan waxay iftiimin doontaa xaaladda ganacsiga Soomaaliya, fursadaha jira, iyo caqabadaha heysta.   Xaaladda Ganacsiga Soomaaliya caqabad iyo faaido   Soomaaliya waxay leedahay dhaqaale ku tiirsan ganacsiga gaarka loo leeyahay. Ganacsiga xorta ah wuxuu qeyb weyn ka qaataa kobcinta dhaqaalaha, iyadoo inta badan ganacsatada ay ku tiirsan yihiin ganacsiyo yaryar iyo kuwa dhexe. Waxaa jira suuq xor ah oo furan, kaasoo ganacsatada u ogolaanaya inay si toos ah uga ganacsadaan suuqyada maxalliga ah iyo kuwa caalamiga ah. Ganacsatada Soomaaliyeed waxay inta badan ku tiirsan yih...
Read more
Image
  Macdanta iyo Dahabka Soomaaliya: Kheyraad Qarsoon oo Fure u ah Koboca Dhaqaalaha Soomaaliya waxay leedahay dhul hodan ku ah kheyraad dabiici ah oo ay ka mid yihiin noocyo badan oo macdan ah, gaar ahaan dahabka. Inkasta oo dalka uu muddo dheer wajahayay caqabado siyaasadeed iyo amni, haddana waxaa soo baxaya fursado ballaaran oo laga faa’iideysan karo si loo hormariyo dhaqaalaha dalka. Maqaalkani wuxuu dul istaagayaa muhiimadda dahabka iyo macdanta kale ee Soomaaliya, meelaha laga helay, caqabadaha ka hor taagan horumarinta kheyraadkan, iyo fursadaha ganacsi iyo maalgashi ee ay dalka u keeni karaan. 🪙 1. Dahabka Soomaaliya: Meelaha Laga Helo iyo Qiyaasaha Kheyraadka Dahabka ayaa ka mid ah macdanta ugu qaalisan ee laga helo gudaha Soomaaliya. Warbixino dhowr ah oo ay bixiyeen hay'adaha baaritaanka dhulka iyo kheyraadka dabiiciga ah ayaa muujinaya in dahab laga helay gobollo badan sida: Gobolka Bari (Buuraleyda Qandala) Gobolka Galgaduud (Ceel Buur, Ceel Dheer) Gobolka H...
Read more
Image
  Kaabayaasha Dhaqaalaha ee Soomaaliya:  Hordhac: Kaabayaasha dhaqaalaha waa tiirarka muhiimka u ah kobaca iyo horumarka dhaqaale ee waddan kasta. Soomaaliya, oo ah dal leh khayraad dabiici ah iyo goob istiraatiiji ah, waxay la kulantay caqabado badan oo dhanka kaabayaasha dhaqaalaha ah sababo la xiriira burburkii dowladeed, dagaallo sokeeye, iyo maamul xumo. Si kastaba ha ahaatee, sannadihii ugu dambeeyay, waxaa socda dadaallo badan oo lagu horumarinayo kaabayaasha dhaqaalaha si loo dhiso mustaqbalka dalka. Maqaalkan, waxaan si qoto dheer u falanqeyn doonaa kaabayaasha dhaqaalaha ee Soomaaliya, caqabadaha haysta, iyo fursadaha horumarineed ee la heli karo. 1. Kaabayaasha Wadooyinka iyo Gaadiidka: Xaaladda Hadda. Soomaaliya waxay leedahay shabakad waddooyin ah oo dhererkeedu gaarayo in ka badan 21,000 km, balse inta badan waddooyinkaas ma helaan dayactir ku filan. Wadooyinka muhiimka ah sida kuwa isku xira Muqdisho, Hargeysa, Kismaayo, Boosaaso, iyo Baydhabo ayaa inta badan bu...
Read more